Poradnia

Pytania i odpowiedzi

kategoria: Frazeologia

16.01.2021

Jakim językiem mówią prawnicy?

Szanowni Państwo,
mam dwa pytania dotyczące języka używanego przez prawników:
1. Czy słowo "sędzia" należy odmieniać rozmaicie ze względu na płeć osoby sprawującej urząd? Np. "Podaj to sędzi Malinowskiej"
czy też "Podaj to sędziemu Malinowskiej"? Moim zdaniem pierwsza wersja brzmi lepiej (nie zgrzyta różnica rodzajów), choć druga jest powszechnie stosowana w sądach - zdaje się, że przez negatywne skojarzenia z powszechnym, acz niepoprawnym, użyciem słowa "sędzina" na oznaczenie sędzi/sędziego kobiety.
2. Czy słowo "wszcząć" jest powiązane z "czynem"? Jak od "wszcząć" urobić formę przyszłą w pierwszej osobie liczby pojedynczej?
W formie niedokonanej "będę wszczynać", a czy jest forma dokonana (w praktyce mówi się, trochę żartem "wszcznę")?
Z poważaniem

Rzeczywiście, słowo "sędzina" nie jest zalecane w komunikacji oficjalnej, bo ma ono charakter potoczny (tak kwalifikowane jest w słownikach języka polskiego). Natomiast słowo "sędzia" różnicujemy w odmianie w zależności od rodzaju gramatycznego. Rodzaj męski będzie miał zasadniczo odmianę przymiotnikową, a formy żeńskie odmieniają się jak rzeczowniki (żeńskie miękkotematowe, np. skrzynia). Wzory odmiany można znaleźć np. w Wielkim słowniku języka polskiego (www.wsjp.pl), Słowniku gramatycznym języka polskiego (www.sgjp.pl) - obydwa dostępne są w wersji online. Podajemy odmianę poniżej.
Rodzaj gramatyczny żeński, liczba pojedyncza: M. sędzia, D. sędzi, C. sędzi, B. sędzię, N. sędzią, Msc. (o) sędzi, W. sędzio; liczba mnoga: M. sędzie, D. sędzi, C. sędziom, B. sędzie, N. sędziami, Msc. (o) sędziach, W. sędzie.
Rodzaj gramatyczny męski, liczba pojedyncza: M. sędzia, D. sędziego, C. sędziemu, B. sędziego, N. sędzią (rzadziej sędzim), Msc. (o) sędzi (rzadziej o sędzim), W. sędzio; liczba mnoga: M. sędziowie, D. sędziów, C. sędziom, B. sędziów, N. sędziami, Msc. (o) sędziach, W. sędziowie.
Jeśli chodzi o czasownik dokonany wszcząć w czasie przyszłym, to tworzy on regularnie formy: w liczbie pojedynczej - 1 os. wszcznę, 2 os. wszczniesz, 3 os. wszcznie; w liczbie mnogiej - 1 os. wszczniemy, 2 os. wszczniecie, 3 os. wszczną. Formy te są poprawne, choć w praktyce nieczęsto używane i zastępowane przez zacząć, rozpocząć. Czasownik wszcząć generalnie ma ograniczony zakres użycia, występuje w utrwalonych połączeniach, np. wszcząć awanturę, bunt, walkę, śledztwo, postępowanie itp.
Czasownik wszcząć nie ma bezpośredniego związku z czynem. W pracach etymologicznych ten związek jest kwestionowany.

Poradnia

25.11.2020

Czy można "podniecać ogień"?

Szanowni Państwo,
ostatnio będąc na Mazurach z rodziną użyłem wyrażenia "podniecać ogień", mając na myśli że trzeba dorzucić drewna do ogniska, żeby je podtrzymać. Rodzina była zaskoczona tą formą. Czy takie wyrażenie istnieje, i czy poprawnie go użyłem?
Z góry dziękuję za odpowiedź.

W wypadku gdy mamy tego rodzaju wątpliwości znaczeniowe, możemy zacząć od przeszukania słowników języka polskiego. Wielki słownik języka polskiego (wsjp.pl) podaje kilka znaczeń czasownika „podniecać”, w tym znaczenie: `sprawiać, że jakieś zjawiska, uczucia lub stany są intensywniejsze, mocniejsze lub większe`( https://www.wsjp.pl/index.php?id_hasla=30144&id_znaczenia=4938779&l=21&ind=0). W związku z tym możliwe jest połączenie „podniecać ogień”, w którym przymiotnik wskazuje na intensywność. Należy jednak zwrócić uwagę, że to znaczenia poprzedzone jest kwalifikatorem „książkowy”, co oznacza, że połączenie "podniecać ogień" będzie miało charakter nacechowany (nieneutralny). Dlatego użyte w komunikacji potocznej może zwracać uwagę, a nawet wywoływać zdziwienie - z czym się Pan spotkał.

zdjęcia:

Poradnia

14.10.2020

Podać w wątpliwość czy poddać?

Czy sformułowanie poddać w wątpliwość jest poprawne? Czy można tak powiedzieć?

Związek wyrazowy "poddać w wątpliwość" nie jest poprawny. Wielki słownik poprawnej polszczyzny podaje, że zgodne z normą wzorcową jest połączenie "podać w wątpliwość". Informację na ten temat znaleźć można również w internetowym słowniku języka polskiego wsjp.pl - https://wsjp.pl/index.phpid_hasla=39831&ind=0&w_szukaj=w%C4%85tpliwo%C5%9B%C4%87.
Związek "poddać w wątpliwość" jest opatrzony kwalifikatorem normatywnym "kwestionowane", który informuje o niezgodności formy wyrazowej z normą językową.

Poradnia

27.04.2020

Przeczenie

Dzień dobry,
mój dylemat dotyczy kwestii, czy w języku polskim kolokację można rozdzielić przeczeniem, a zatem czy poprawne jest zdanie
1) "Ogłoszono, że ustawa w życie nie wejdzie"; czy też poprawne jest tylko zdanie 2) "Ogłoszono, że ustawa nie wejdzie w życie."
Jeśli to możliwe, prosiłbym równocześnie o krótkie uzasadnienie (wskazanie reguły).
Z pozdrowieniami

Związki frazeologiczne mogą łączyć się z partykułą "nie", mamy wówczas do czynienia z ich dopuszczalną modyfikacją. Dylemat, o którym Pan pisze nie wiąże się z przeczeniem, ma inne źródło, jakim jest zmiana szyku czasownika w obrębie związku. W zdaniu "Ogłoszono, że ustawa nie wejdzie w życie" zachowany jest neutralny szyk zdania oraz właściwy szyk członów w zwrocie "wejdzie w życie". Umieszczenie partykuły przeczącej wewnątrz frazeologizmu przyczynia się do zmiany kolejności jego członów i zastosowania szyku przestawnego w zdaniu "Ogłoszono, że ustawa w życie nie wejdzie". Tego rodzaju szyk ("w życie nie wejdzie") wiąże się z intencją nadawcy, który chce uwypuklić pewien element zdania i położyć nacisk na jego znaczenie.
Mimo tego obydwa zdania są poprawne. Trudno jest jednak operować określoną regułą. Można jedynie wskazać, że umieszczenie czasownika na końcu zdania na ogół nie jest szykiem neutralnym (jedynie w zdaniach nierozwiniętych, które składają się tylko z podmiotu i orzeczenia, czasownik naturalnie zajmuje pozycję końcową).

Poradnia

19.11.2019

Owiany złą sławą?

Szanowni Państwo, czy poprawny jest frazeologizm "owiany złą sławą"? Często spotykam się ze sformułowaniem "cieszący się złą sławą", jednak trafiłem kilkukrotnie właśnie na frazę "owiany złą sławą". Czy taka kalka może uchodzić za poprawną?

Jeśli weźmiemy pod uwagę status związku frazeologicznego "cieszyć się (cieszący się) złą sławą", to nie jest on oczywisty. Jest to związek używany w języku polskim w różnego typu wypowiedziach i tekstach, ale jego poprawność budzi wątpliwości. Poprawne pod względem frazeologicznym są połączenia: "cieszyć się sławą" i "cieszyć się dobrą sławą", które łączą semantykę wyrazu "cieszyć się" ('doznawać radości, zadowolenia; odczuwać radość') i "sława" ('opinia o kimś, zwłaszcza dobra') w sposób logiczny.
Połączenie "owiany złą sławą" nie jest utrwalone w języku polskim, ma charakter innowacyjny, odświeża zasoby języka. Zastępuje niezbyt fortunne połączenie "cieszyć się złą sławą". Powstało prawdopodobnie z połączenia, skrzyżowania frazeologizmów: "okryć się (złą) sławą" i "owiany tajemnicą". 

Poradnia

28.06.2019

Poprawność wyrażenia "dzień dzisiejszy"

Dzień dobry, zwracam się z uprzejmą prośbą o informację w sprawie poprawności wyrażenia "w dniu dzisiejszym" oraz "dzień dzisiejszy". Dziękuję. Pozdrawiam

Wyrażenia "dzień dzisiejszy", w "dniu dzisiejszym" funkcjonują głównie w tekstach urzędowych, oficjalnych. W tego typu tekstach często używa się konstrukcji analitycznych, które mają charakter precyzujący ("dzień dzisiejszy", "dzień wczorajszy"). Trzeba jednak podkreślić, że wyrażenia "dzień dzisiejszy", w "dniu dzisiejszym" cechuje nadmiarowość znaczeniowa (wyraz "dzień" powtarza treść przymiotnika "dzisiejszy") i można je w związku z tym uznać za pleonazmy. Poza tekstami urzędowymi i oficjalnymi, w których już się utrwaliły, lepiej jest używać neutralnego stylistycznie określenia "dzisiaj".

Poradnia

18.06.2019

Radosny optymista

Dzień dobry, spotkałam się ze sformułowaniem "radosny optymista". Proszę o opinię czy jest poprawne?

Wyrażenie "radosny optymista" jest poprawne pod względem znaczeniowym. Wyraz optymista oznacza 'człowieka dostrzegającego pozytywne strony każdej sytuacji i wierzącego w pomyślny rozwój wydarzeń' (sjp.pwn.pl). Znaczenie tego słowa nie obejmuje radości. Wyraz optymista wskazuje na trwałą postawę wobec życia, niekoniecznie związaną z ciągłym wyrażaniem radości. Wyraz radosny czyli 'okazujący radość, pełen radości" może oznaczać doraźną reakcję optymisty bądź pesymisty na określoną sytuację, zdarzenie itd. Omawiane połączenie wyrazów nie jest zatem pleonazmem.

Poradnia