Poradnia

Pytania i odpowiedzi

kategoria: Odmiana

13.10.2021

O użyciu wołacza i nie tylko

Szanowni Państwo!
Mam dwa pytania, pierwsze w konwencji nieco żartobliwej, natomiast drugie jak najbardziej serio.

Z niepokojem od dłuższego czasu obserwuję zanik wołacza. W radiu, telewizji, filmie, a nawet w literaturze pięknej został on prawie całkowicie wyparty przez wszechwładny mianownik. Jeżeli nie jest to praktyka usankcjonowana przez językoznawców, a jedynie wynik samowoli domorosłych lingwistów, to jak można przeciwdziałać całkowitej zagładzie wołacza.

Drugie pytanie dotyczy rozsądzenie dręczącej mnie od dawna kwestii, dotyczącej wyboru bardziej poprawnej formy spośród dwóch możliwości:
Jak będę miał czas, to pójdę do kina.
czy
Jeżeli będę miał czas, to pójdę do kina.

Pozdrawiam.

Rzeczywiście, obserwujemy obecnie wypieranie mianownika przez wołacz w formach adresatywnych, zwłaszcza w komunikacji nieoficjalnej, potocznej, także medialnej. Zauważmy przy tym, że jest to dość powszechna praktyka użytkowników języka. Wołacz, jako specyficzny przypadek, który w języku ogólnym używany jest w zasadzie tylko w zwrotach do rozmówcy (Alu, Janku itp.) najwyraźniej kojarzy się użytkownikom języka jako nieneutralny, zbyt oficjalny, a czasem formy wołacza są trudne do utworzenia. Wprawdzie ta tendencja nie zyskuje akceptacji lingwistów w normie wzorcowej, ale chyba trudno jej skutecznie przeciwdziałać w normie użytkowej.
Jeśli chodzi o pytanie drugie, to oba zdania można uznać za poprawne w określonej sytuacji komunikacyjnej. I kolejny raz wypada odnieść się do zróżnicowania normy. Obecnie przyjmuje się dwie normy w języku: wzorcową i użytkową. Spójnik warunkowy "jeżeli" ma charakter neutralny, wzorcowy, natomiast "jak" wnosi nacechowanie potoczne i jest uznawany za poprawny w normie użytkowej.

Poradnia

14.06.2021

latarni czy latarń?

Witam,
Chciałabym zapytać Państwa - jak brzmi prawidłowa odmiana w dopełniaczu liczby mnogiej słowa "latarnia" ? Spotkałam się z wersjami które brzmiały: "latarni" oraz "latarń".
Taka podwójna odmiana widnieje też na Wikipedii. Czy obie wersje są prawidłowe czy jednak jedna z nich to wielokrotnie powtarzany błąd?
Bardzo proszę o odpowiedź.
Z góry dziękuję

Odnosząc się do poprawności podanych form, wykorzystujemy dane ze słowników języka polskiego i słowników poprawnej polszczyzny. Generalnie obie formy są możliwe i poprawne, przy czym w niektórych słownikach zwraca się jeszcze uwagę na różnice gramatyczne między nimi. Jako neutralna gramatycznie jest traktowana postać „latarni” (homonimiczna - tożsama - z dopełniaczem liczby pojedynczej), natomiast „latarń” kwalifikowana jest jako charakterystyczna (swoista dla formy dopełniacza liczby mnogiej, odróżniająca go od liczby pojedynczej). Taki opis odmiany rzeczownika "latarnia" podaje np. Wielki słownik języka polskiego (www.wsjp.pl) czy Słownik gramatyczny języka polskiego (www.sgjp.pl).

Poradnia

22.04.2021

Kiwi, kimchi, mereti - rodzaj wyrazów zapożyczonych

Szanowni Państwo,
mam pytanie dotyczące rodzaju gramatycznego słów pochodzących z języków obcych lub języków sztucznych. W jaki sposób nadaje się rodzajnik słowom tłumaczonym z takich języków, jeśli nie mają one końcówek charakterystycznych dla konkretnych rodzajów w języku polskim np. -a dla żeńskiego? Przykładem może być słowo "mereti". Jaki miałoby rodzajnik w języku polskim?
Bardzo dziękuję za odpowiedź.
Z poważaniem

Przy określaniu rodzaju gramatycznego rzeczowników pochodzących z języków obcych za nadrzędne kryterium przyjmuje się zakończenie wyrazu - głoskę, która jest wymawiana jako ostatnia. W niektórych przypadkach bierze się również pod uwagę jego znaczenie.
Rzeczowniki obcego pochodzenia zakończone w wymowie na –a (np. carbonara) traktuje się jako mające rodzaj żeński, zakończone na głoski -e, -i, -o (np. caprese, penne, kimchi, carpaccio) jako nijakie, a kończące się na spółgłoskę jako męskie (quiche - wymowa kisz). Zdarza się, że kryterium formalne krzyżuje się ze znaczeniowym i wyraz zapożyczony nie ma stałego rodzaju, lecz jest dwurodzajowy.
Jeśli wyraz mereti jest rzeczownikiem (znaczenia tego słowa Pani nie podała), to w języku polskim będzie mieć rodzaj nijaki, podobnie jak salami i kiwi.

Poradnia

08.04.2021

czasownik utknąć a strona bierna

Dzień dobry,
Proszę o odpowiedź na następujące pytanie: czy słowo utknięty można zastosować do określenia osoby, która utknęła w danym miejscu lub sytuacji? Np. „Nie mogę teraz się z Tobą spotkać, mam spotkanie i jestem tu utknięty”.
Czy w tym kontekście użycie tej formy jest poprawne ?
Dziękuję!

Czasownik "utknąć" nie tworzy strony biernej, dlatego też połączenie "jestem tu utknięty" jest niepoprawne. W podanym kontekście należałoby użyć czasownika w czasie przeszłym (utknąłem): „Nie mogę teraz się z Tobą spotkać, mam spotkanie i utknąłem tu”.

Poradnia

08.04.2021

O użyciu połączenia time out

Dzień dobry,
przybywam z pytaniem odnośnie słowa z branży IT jakim jest popularny "time out" oznaczający przekroczenie czasu oczekiwania na odpowiedź.
Kłopot w tym, że to słowo nie ma żadnego sensownego odpowiednika w języku polskim oraz jego zapisywane znaczenie jest potwornie długie. Nawet skrócenie do "brak odpowiedzi" jest trochę pominięciem powodu odpowiedzi, jakim było przekroczenie czasu, a nie sam fakt jej braku (finalnie oczywiście kończy się brakiem ale w tłumaczeniach w IT jest istotna przyczyna tego braku).
Czy z "time out"-em zostać jak z weekendem i przyjąć, że to słowo nie ma dobrego tłumaczenia. Jeśli tak, to jak powinna brzmieć poprawna pisownia i odmiana takiego dwuwyrazowego zwrotu?

Samo połączenie time out nie jest nowe w języku polskim, jest znane z innej odmiany środowiskowej – sportowej, w której oznacza ‘limit czasu, czas’. Słownik języka polskiego dostępny w wersji online podaje również znaczenie środowiskowe: `oficjalnie zarządzona przerwa w grze, wykorzystywana zwykle przez trenera na udzielenie wskazówek zawodnikom` (www.sjp.pwn.pl). W związku z tym użyciem w odmianie środowiskowej ustaliła się już jego odmiana o postaci:
liczba pojedyncza: M. time out, D. time outu, C. time outowi, B. time out, N. time outem, Msc. time oucie
liczba mnoga: M. time outy, D. time outów, C. time outom, B. time outy, N. time outami, Msc. time outach
Odnosząc się natomiast do pytania o ewentualne tłumaczenie połączenia time out, należałoby się zastanowić, jakiemu celowi miałoby służyć to tłumaczenie, w jakich sytuacjach (oficjalnych, nieoficjalnych), przez kogo (w jakim środowisku) miałoby być wykorzystywane w komunikacji. Dla informatyków zrozumiałe jest zapewne połączenie time out, a dla laików konstrukcja opisowa „przekroczenie czasu oczekiwania na odpowiedź” jest jasna i niezbyt długa.

Poradnia

07.04.2021

Odmiana nazwy miejscowości Moczyły

Dzień dobry,
Mam pytanie dotyczące odmiany przez przypadki nazwy miejscowości Moczyły.
Jak prawidłowo odmienić w dopełniaczu nazwę tej miejscowości?
Bardzo proszę o odpowiedź.
Pozdrawiam

Poniżej podajemy pełną odmianę nazwy miejscowości Moczyły:
M. Moczyły, D. Moczył, C. Moczyłom, B. Moczyły, N. Moczyłami, Msc. Moczyłach.
Dopełniacz o postaci Moczył notuje Urzędowy wykaz nazw miejscowości publikowany na stronach gov.pl. Takiej formy dopełniacza używa się też w tekstach oficjalnych (np. prasowych) i mniej oficjalnych (np. w ogłoszeniach). W komunikacji nieoficjalnej spotyka się również formę dopełniacza Moczyłów.
Przy ustaleniu końcówki dopełniacza nazwy Moczyły bierzemy pod uwagę wskazania urzędowego wykazu nazw miejscowych.

Poradnia

22.03.2021

NFZ, ONZ, PIS - o odmianie skrótowców

Dzień dobry!
Słyszałam, że bardziej eleganckie jest mówienie o skrótowcach z perspektywy tego, jakiego rodzaju jest rdzeń skrótowca, a mniej eleganckie jest mówienie o nich tak, jakby zawsze były rodzaju nijakiego.
Przykład 1: Lepiej powiedzieć ten NFZ (bo ten fundusz) niż to NFZ.
Przykład 2: Lepiej powiedzieć ta CIA (bo ta agencja) niż to CIA.
Przykład 3: Mówimy to FBI (bo to biuro).
Jak zatem powiedzieć o PiS (Prawo i Sprawiedliwość - w domyśle partia polityczna)?
Słyszy się "PiS poszło za daleko", co sugeruje, że rodzajnik jest dziedziczony z pierwszego członu (to Prawo). Słyszy się "Ale ten PiS jest zły", co sugeruje, że komuś skrótowiec ten brzmi męsko. Wg mnie powinno się mówić te PiS, ponieważ jest tam liczba mnoga (to prawo oraz ta sprawiedliwość - niemęskoosobowy) albo ta PiS, ponieważ chodzi o partię polityczną (rodzaj żeński)

Rzeczywiście staranniejsze jest uwzględnienie rodzaju gramatycznego głównego członu skrótowca, np. Jak dotąd ONZ nie angażowała się we wszystkie konflikty międzynarodowe. Rodzaj gramatyczny głównego członu (Organizacja) decyduje o formach fleksyjnych wyrazów łączących się z ONZ (angażowała). Drugi sposób, mniej staranny, polega na wykorzystaniu rodzaju gramatycznego skrótowca (ONZ – rodzaj męski), np. Jak dotąd ONZ nie angażował się we wszystkie konflikty międzynarodowe. Na rodzaj męski wskazuje końcowa litera skrótowca, która jest zapisem spółgłoski. Skrótowce rodzaju żeńskiego kończą się najczęściej literą a, natomiast rodzaju niejakiego - o.
Warto więc podkreślić, że skrótowce mogą mieć różne rodzaje gramatyczne, nie tylko rodzaj nijaki. W podanych przez Panią przykładach rodzaj nie został poprawnie ustalony. W przykładzie 1. na rodzaj męski wskazuje zarówno rodzaj głównego członu - Fundusz (rodzaj męski), jak i zakończenie skrótowca literą spółgłoski.
W wypadku skrótowca PiS mamy dwie możliwości jego poprawnego użycia w zdaniu. Pierwsza to przyjęcie rodzaju męskiego dla zapisu PiS, który kończy się na literę spółgłoski, np. PiS wprowadził zmiany w podatkach. Druga, staranniejsza, to uwzględnienie struktury skrótowca, w której członem głównym jest pierwszy wyraz Prawo (rodzaj nijaki). To właśnie ten człon decyduje o kształcie związków zdaniowych, np. PiS wprowadziło zmiany w podatkach.

Poradnia