Poradnia

Pytania i odpowiedzi

kategoria: Pisownia

23.03.2019

Kłopoty z odmianą i pisownią

Dzień dobry! Jestem cudzoziemcem i mam problem z odmianą. Proszę o pomoc i wytłumaczenie uzasadnienia poprawności:
1) Który dopełniacz liczby pojedynczej rzeczownika "żywot" jest poprawny: żywota czy żywotu?
2) Które formy narzędnika liczby mnogiej rzeczowników "wentylator" i "akumulator" są poprawne: wentylatormi czy wentylatorami, akumulatormi czy akumulatorami?
3) Jak brzmi dopełniacz liczby mnogiej rzeczownika "sadz"?
4) Jak piszemy "mało/wydajny": razem czy osobno?

Kolejno odpowiadamy na Pani pytania i wyjaśniamy:
1) jeśli wyraz "żywot" ma znaczenia 'życie, sposób, tryb życia' lub 'istnienie', poprawny jest dopełniacz "żywota" (jest to dopełniacz równy biernikowi); użycie wyrazu z przestarzałym znaczeniem 'opis życia, życiorys' wymaga dopełniacza o postaci "żywotu"
2) poprawne są formy "wentylatorami, akumulatorami"; końcówka -ami jest dominującą i zarazem nowszą końcówką narzędnika liczby mnogiej, a końcówka -mi ma charakter wyjątkowy i jest właściwa tylko niektórym formom (np. liśćmi, nićmi, końmi, sańmi); jeśli pojawia się wątpliwość, czy użyć końcówki -ami czy -mi zawsze lepiej wybrać -ami
3) tutaj nie mamy pewności, o jaki rzeczownik chodzi: czy jest to "sadz", a może "sadza"?
Jeśli jest to "sadz" 'rodzaj skrzyni', to dopełniacz l.mn. ma postać "sadzów" i jest to regularny dopełniacz l.mn. dla rzeczowników rodzaju męskiego. Jeśli to "sadza", to dopełniacz l. mnogiej ma postać "sadzy". Uzasadnienie wynika z przynależności do typu deklinacyjnego i tradycji odmiany tej formy.
4) w tym wypadku formę podaje każdy słownik ortograficzny (mało wydajny; przysłówek piszemy zazwyczaj osobno z imiesłowem przymiotnikowym).
W wypadku problemów z odmianą takich form rzeczownikowych, jakie Pani podaje, można skorzystać ze Słowników języka polskiego, również w wersji online (np. https://sjp.pwn.pl, https://www.wsjp.pl). W artykułach hasłowych są podawane końcówki fleksyjne odpowiednich przypadków.

Poradnia

22.02.2019

Przyimek "z" czy "ze" przed skrótowcem SPE?

Mam następującą wątpliwość: jakiej formy przyimka (z czy ze) należy używać przed skrótowcem "SPE" oznaczającym "specjalne potrzeby edukacyjne", który przez profesjonalistów wymawiany jest głoskowo jako "spe"? Będę wdzięczna za pomoc.

Zgodnie z normą językową przed wyrazami rozpoczynającymi się od spółgłoski: s, z, ś, ź, sz, rz, ż, po której następuje inna spółgłoska oraz przed wyrazami rozpoczynającymi się od kilku spółgłosek używa się przyimka o postaci rozszerzonej - "ze". Poprawna forma podanego przez Panią połączenia ma więc postać "ze SPE".

Poradnia

17.01.2019

Pisownia "po równo" i kłopoty z interpunkcją

Zwróciłem uwagę, że nie pisze się "porówno", tylko "po równo". Napisałem tak: "Jeżeli już to - po równo".
A oni mi odpisują, że przyganiał kocioł garnkowi, że kogoś poprawia, a sam robi błędy.
Czy rzeczywiście w moim zdaniu jest jakiś błąd (interpunkcyjny albo inny)?

Przesłane przez Pana zdanie jest zapewne wyjęte z szerszej dyskusji, bez kontekstu trudno nam odnieść się do niego na poziomie pragmatycznym. Biorąc pod uwagę jedynie zdanie w izolacji, proponujemy następującą korektę interpunkcyjną:
– dodanie przecinka po "już",
– usunięcie zbędnego myślnika,
– usunięcie kropki przed drugą częścią cudzysłowu,
– ujęcie "po równo" w cudzysłów.
Ostatecznie zdanie uzyska poprawną formę: Jeżeli już, to "po równo".

Poradnia

06.01.2019

Rondo i dworzec, czyli o nazwach obiektów

Zawsze mam dylemat, jaki jest poprawny zapis nazw dworców kolejowych i autobusowych, np. Dworzec Centralny, Dworzec Północny, Dworzec Kaliski. Czy słowo „dworzec” powinniśmy zapisywać wielką literą? Istnieje zasada, że jedno- i wielowyrazowe nazwy dzielnic, ulic, placów, a także obiektów i budowli zapisujemy wielkimi literami. Jednak jeśli stojący na początku wyraz jest rzeczownikiem pospolitym oznaczającym rodzaj tego obiektu (bardzo często spotykane w przypadku ulic, np. ulica Narutowicza) i nie jest to wyraz „Aleje” (np. Aleje Jerozolimskie w Warszawie, ale już aleja Włókniarzy w Łodzi), wyraz ten zapisujemy małą literą.

Ciekawy przypadek dotyczy rond. Często zdarza się, że skrzyżowanie ulic lub węzeł drogowy ma w swojej nazwie słowo „rondo”, mimo że w rzeczywistości rondem nie jest. W Łodzi mamy np. Rondo Powstańców 1863 r., które w ogóle ronda nie przypomina. Istniało też, na przykład, rondo Inwalidów, na którym, bez większej przebudowy (i tak kształtem przypominało ono bardziej zwykłe skrzyżowanie, niż rondo), zmieniono organizację ruchu tak, że obecnie nie jest już ono rondem, lecz zwykłym skrzyżowaniem. Nie wiem, czy robię to słusznie, ale sam mam zwyczaj zapisywania słowa „rondo” małą literą w nazwach tych skrzyżowań, które rzeczywiście są rondami, a wielką literą w nazwach tych skrzyżowań, które rondami są tylko z nazwy – czyli np. w nazwie „rondo Inwalidów” zapisywałem ją małą literą, gdy to skrzyżowanie było jeszcze rzeczywiście rondem, a obecnie zapisuję ją wielką literą: Rondo Inwalidów. Czy w związku z powyższym w nazwach takich, jak „dworzec Północny” słowo „dworzec” powinniśmy zapisywać jednak małą literą: dworzec Północny, dworzec Fabryczny, dworzec Kaliski, dworzec Centralny?

Słusznie Pan zauważył, że przepisy ortograficzne nakazują zapis małą literą rzeczownika pospolitego, znajdującego się na początku jedno- lub wielowyrazowej nazwy obiektu lub budowli. Niemniej w wypadku nazw tego rodzaju oprócz normy ortograficznej istotny jest również zwyczaj językowy, czy szerzej tradycja językowa jej zapisywania. Zgodnie z tradycją językową podane przez Pana nazwy dworców zapisuje się wielkimi literami. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby zapisać je w inny sposób, zgodnie z regułą ortograficzną, np. dworzec Centralny.
Ciekawa jest motywacja zapisywania przez Pana nazwy rondo w kilkuwyrazowych nazwach skrzyżowań. Nie wydaje się jednak wystarczającym uzasadnieniem do różnicowania zapisów tego rodzaju. Co więcej, nie możemy się zgodzić, że łódzkie rondo Powstańców 1863 r. nie przypomina ronda. Nazwa rondo odnosi się nie tylko do samego skrzyżowania o określonych regułach poruszania się po nim, ale również do placu przy takim skrzyżowaniu. Wewnątrz, jeśli można tak powiedzieć, skrzyżowania znajduje się właśnie taki kolisty plac, podobny charakter ma rondo Inwalidów. Widać to bardzo dobrze na mapach (zdjęciach) Google robionych z lotu ptaka (https://www.google.com/maps).

Poradnia

18.11.2018

Drabina wolno stojąca

Szanowni Państwo, jak zapiszemy: wyciskarka wolnoobrotowa, drabina wolno stojąca, grill wolno stojący - razem czy oddzielnie?

W podanych przykładach pojawiły się dwa różne typy nazw, do których stosuje się inne reguły ortograficzne. Słowo "wolnoobrotowa" jest przymiotnikiem złożonym, który ma postać jednego wyrazu. Nie można w jego zapisie oddzielić cząstki wolno-. Z kolei konstrukcje "wolno stojący" i "wolno stojąca" składają się z przysłówka "wolno" i imiesłowu przymiotnikowego "stojący". W tym wypadku reguła ortograficzna nakazuje pisownię rozdzielną przysłówka i imiesłowu przymiotnikowego. Jednocześnie wskazuje na możliwość odstępstw - gdy te dwa człony cechuje znaczna łączliwość, gdy oznaczają stałą właściwość przedmiotu, do którego się odnoszą, można je pisać łącznie. W takich wypadkach zapis łączny jest uzasadniony komunikacyjnie (także semantycznie), np. "lekkostrawny", "słabowidzący". Ocena stopnia łączliwości tego rodzaju połączeń może być subiektywna.
Dyskusje wokół omawianego problemu ortograficznego toczą się od dawna, m.in. ich świadectwem są pytania kierowane do innych poradni (np. Poradnia językowa PWN). Odsyłamy do prześledzenia odpowiedzi, nasze stanowisko jest bowiem tożsame.

Poradnia

24.10.2018

Wielka litera i przecinek

Proszę o udzielenie odpowiedzi na 2 pytania.
1. Czy nazwy własne funkcjonujące poza oficjalnym obiegiem też zapisujemy wielką literą?
2. Czy poprawnie postawiono przecinek w zdaniu: 'Podeszli do sterty rzuconych byle jak, bez najmniejszego poszanowania śmieci'?

Nazwy własne piszemy zawsze wielką literą, odstępstwa od tej zasady są błędem. Oczywiście osobną kwestią są świadome odstępstwa od pisowni wielką literą, które podporządkowane są jakiemuś celowi, np. w tekstach artystycznych, tekstach medialnych, reklamowych.
Jeśli chodzi o problem interpunkcyjny, to w przytoczonym zdaniu należy wydzielić przecinkami dopowiedzenie: "Podeszli do sterty rzuconych byle jak, bez najmniejszego poszanowania, śmieci". Jednocześnie sygnalizujemy, że wskazana byłaby - ze względu na poprawność składniową - zmiana szyku (chodzi o "śmieci" w pozycji końcowej): "Podeszli do sterty śmieci rzuconych byle jak, bez najmniejszego poszanowania".

Poradnia

11.10.2018

Azot wolnodziałający

Mam pytanie dotyczące pisowni wyrażeń typu "długodziałający", "szybkodziałający", "wolnodziałający". Opracowania zalecają pisownię rozdzielną: http://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/dlugo-dzialajace-i-krotko-dzialajace;5515.html

Łączna jest dopuszczalna, gdy "wyrażenia wskazujące na trwałą, a nie doraźną właściwość obiektu". Moje pytanie dotyczy tego, czy szybko/wolnodziałający w wypadku np. nawozu to jego trwała czy doraźna cecha? W Internecie można się spotkać z różną pisownią (np. http://www.grower-solutions.pl/nawozy-szkolkarskie/16-multigro-18-6-184-25kg-otoczkowany-nawoz-wolnod zialajacy.html,
http://www.farma-malecki.pl/index.php?p1283,multicote-4m-15-7-15-2-25kg-haifa- otoczkowany-nawoz-wolnodzialajacy-coated-slow-acting-fertilizer mają pisownię łączną), ale jeszcze więcej przykładów można znaleźć na pisownię rozłączną, więc to o niczym nie świadczy. Ale w czasopismach naukowych, które przeszły przez etap redakcji językowej, z reguły mamy pisownię rozłączną.

Moim zdaniem, jeżeli jak w tym fragmencie: "azot (podstawowy składnik decydujący o wzroście) w dwóch formach, a mianowicie wolnodziałającej (wiązanej w glebie) oraz szybkodziałającej (słabiej wiązanej w glebie)" (za: http://www.fungichem.pl/azofoska-granulowana-3-kg.html) wolnodziałający ma znaczenie 'nawóz z azotem wiązanym w glebie', a szybkodziałający 'nawóz z azotem słabo wiązanym w glebie', można chyba mówić o scaleniu się składników wyrażenia i nowym terminie, a nie tylko o wyrażeniu przysłówek+imiesłów.

Jakie jest stanowisko Poradni w tej sprawie?

Odpowiedź Poradni językowej PWN, którą Pan przytacza (link), powinna wyjaśnić Pana wątpliwości. Jej autor odwołuje się przy tym do zasady pisowni zestawień typu "dziko rosnący", "lekko strawny" zamieszczonej w Nowym słowniku ortograficznym PWN. Z odpowiedzi wynika, że o sposobie pisowni decyduje doraźność bądź trwałość cechy, np. krótkowidzący (krótkowidz) zawsze "krótko" (blisko) widzi; wszystkowiedzący (mądry) zawsze wszystko wie; wysokozmineralizowana - woda mająca zawsze wysoki poziom minerałów; średnionasycona (woda) itd.
Trudno nam wypowiadać się na temat nawozów, czy sposób ich działania jest cechą trwałą czy doraźną, ponieważ nie znamy się na tym, a podane przez Pana wyjaśnienia niewiele nam tłumaczą.
Kolejna rzecz, w przywoływanej przez Pana wypowiedzi prof. Jana Grzeni zawarta jest informacja, że w wypadku wysokiej frekwencji i terminologizowania się przedstawionych połączeń, czyli powstania terminów o precyzyjnym znaczeniu, możliwa staje się pisownia łączna wyrazów (przysłówek+imiesłów). I w tym miejscu Pan, jako znawca tematu, musi odpowiedzieć na pytanie, na ile można potwierdzić łączenie się podanych dwuwyrazowych konstrukcji w jeden wyraz i ich funkcjonowanie jako terminu. Dobrym rozwiązaniem problemu jest sprawdzenie literatury specjalistycznej dotyczącej tego tematu i stosowanych w niej zapisów. Pobieżny jej przegląd na stronach books.google.pl wskazuje na stosowanie obydwu wariantów zapisu i tym samym ich dopuszczalność (poprawność, zasadność) w literaturze fachowej.
Strony internetowe podawane przez Pana jako poświadczające pisownię łączną, niestety, w większej części nie istnieją i w związku z tym trudno się nam do nich odnieść. Poza tym pisownia utrwalona na stronach internetowych nie zawsze jest wzorcowa i nie może być podstawą rozstrzygnięć ortograficznych.

Poradnia